Efektivitas Program Pendidikan Inklusif di Negara Berkembang: Tantangan dan Peluang dalam Konteks Multukultural

Nanda Nur Hafizah, Riyuzen Praja Tuala, Oki Dermawan

Abstract


Abstract: This study aims to evaluate the effectiveness of inclusive education program implementation in developing countries with multicultural backgrounds, particularly in Indonesia, Malaysia and India. Inclusive education, which emphasizes providing equal opportunities for all learners without exception, including those who have special needs or come from diverse social and cultural backgrounds, is faced with various challenges in these developing countries. The method used in this research is Systematic Literature Review (SLR), by analyzing 28 relevant articles obtained from various sources, such as Scopus, Taylor & Francis, ScienceDirect, and Google Scholar. The results show that although inclusive education policies have been introduced, their implementation has not been optimal, especially in rural areas, due to various factors such as access gaps, lack of adequate teacher training and limited infrastructure and resources. However, there are significant opportunities to improve the effectiveness of inclusive education through strengthening policies, utilizing technology, adjusting the curriculum to suit local cultural diversity and increasing public awareness of the importance of inclusive education. This study makes an important contribution to enriching the literature on inclusive education in developing countries and offers strategic recommendations for improving inclusive education in developing countries.
Keywords: Inclusive Education; Developing Countries; Multiculturalism

Abstrak: penelitian ini bertujuan untuk mengevaluasi efektivitas implementasi program pendidikan inklusif di negara-negara berkembang dengan latar belakang multikultural, khususnya di Indonesia, Malaysia, dan India. Pendidikan inklusif, yang menekankan pada pemberian kesempatan yang setara bagi seluruh peserta didik tanpa terkecuali, termasuk mereka yang memiliki kebutuhan khusus atau berasal dari latar belakang sosial dan budaya yang beragam, dihadapkan pada berbagai tantangan di negara-negara berkembang ini. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah Systematic Literature Review (SLR), dengan menganalisis 28 artikel relevan yang diperoleh dari berbagai sumber, seperti Scopus, Taylor & Francis, ScienceDirect, dan Google Scholar. Hasil penelitian menunjukkan bahwa meskipun kebijakan pendidikan inklusif telah diperkenalkan, implementasinya belum optimal, terutama di daerah pedesaan, yang disebabkan oleh berbagai faktor, seperti kesenjangan akses, kurangnya pelatihan guru yang memadai, serta keterbatasan infrastruktur dan sumber daya. Namun, terdapat peluang signifikan untuk meningkatkan efektivitas pendidikan inklusif melalui penguatan kebijakan, pemanfaatan teknologi, penyesuaian kurikulum yang sesuai dengan keberagaman budaya lokal, dan peningkatan kesadaran masyarakat terhadap pentingnya pendidikan inklusif. Penelitian ini memberikan kontribusi penting dalam memperkaya literatur mengenai pendidikan inklusif di negara berkembang dan menawarkan rekomendasi strategis untuk meningkatkan keberlanjutan serta kesetaraan akses pendidikan yang inklusif di negara-negara dengan keragaman budaya dan etnis yang kompleks.
Kata kunci: Pendidikan Inklusif; Negara Berkembang; Multikulturalisme

Full Text:

PDF

References


Abol, M. T., & Nordin, Z. S. (2023). Kepelbagaian Gaya Pembelajaran Murid Kurang Upaya Intelektual dalam Program Pendidikan Inklusif di Sarawak. Malaysian Journal of Social Sciences and Humanities (MJSSH), 8(12), e002599–e002599.

Ahmad, Y., & Yusof, N. M. (2017). Multi-ethnic school environment from the school leader’s perspective: challenges and approaches to improve multi-cultural competency among teachers in Malaysia. Asian Ethnicity, 18(3), 296–309.

Alkhateeb, N., Alrubaian, A., & Tamakloe, D. (2023). A dialogical inquiry of elementary school teachers’ perspectives on inclusive education of students with special education needs and disability (SEND). Sage Open, 13(2), 21582440231162056.

Amin, N. M., & Yasin, M. H. M. (2016). Pelaksanaan program pendidikan inklusif murid berkeperluan khas dalam Pelan Pembangunan Pendidikan Malaysia 2013-2015. Seminar Antarabangsa Pendidikan Khas Rantau Asia Tenggara Siri Ke, 6.

Arifin, F., & Supena, A. (2023). Praktik Pendidikan Inklusif di Sekolah Dasar. 9(1), 198–208. https://doi.org/10.31949/educatio.v9i1.4191

Baihaqi, M. (2021). Implementation of multicultural education in Indonesia. EDUTEC: Journal of Education and Technology, 4(3), 504–526.

Bala, S. (2024). Fostering Multicultural Education in India: Prospect Under NEP 2020. Jagannath University Journal of Research and Review, 01(01), 42–46.

Barbosa, M. L. de O., & Galembeck, E. (2022). Mapping research on biochemistry education: A bibliometric analysis. Biochemistry and Molecular Biology Education, 50(2), 201–215.

Bettany-Saltikov, J., & McSherry, R. (2024). How to do a Systematic Literature Review in Nursing: A Step-by-Step Guide, 3/e.

bin Nordin, M. N., Mustafa, M. Z. Bin, & Razzaq, A. (2019). The Practice of Headmasters’ Leadership and Its Effect on Job Satisfaction of Special Education Integration Program (PPKI) Teachers in Johor, Malaysia. Universal Journal of Educational Research, 7(9), 2008–2014.

Chin, M. (2023). The Zero Reject policy: a way forward for inclusive education in Malaysia? International Journal of Inclusive Education, 27(4), 526–540.

Gupta, M., & Kaul, S. (2024). AI in Inclusive Education: A Systematic Review of Opportunities and Challenges in the Indian Context. MIER Journal of Educational Studies Trends and Practices, 429–461.

Hanjarwati, A., & Aminah, S. (2014). Evaluasi implementasi kebijakan pemerintah kota Yogyakarta mengenai pendidikan inklusi. Inklusi, 1(2), 221–248.

Haq, R., Klarsfeld, A., Kornau, A., & Ngunjiri, F. W. (2020). Diversity in India: Addressing caste, disability and gender. Equality, Diversity and Inclusion: An International Journal, 39(6), 585–596.

Indek, E. B., & Hamid, A. H. A. (2022). Amalan Pengajaran Bersama Pendidikan Inklusif Dan Hubungannya Dengan Kepuasan Kerja Guru Di Sekolah Daerah Penampang, Sabah. Jurnal Dunia Pendidikan, 3(4), 309–328.

Jelas, Z. M. (2010). Learner diversity and inclusive education: A new paradigm for teacher education in Malaysia. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 7, 201–204.

Jelas, Z. M., & Mohd Ali, M. (2014). Inclusive education in Malaysia: Policy and practice. International Journal of Inclusive Education, 18(10), 991–1003.

Kusmaryono, I. (2023). Faktor berpengaruh, tantangan, dan kebutuhan guru di sekolah inklusi di Kota Semarang. Jurnal Ilmiah Pendidikan Dasar, 10(1), 12–23.

Malikussaleh, U. (2020). Implementasi Program Pendidikan Inklusif di Kabupaten Bireuen ( Implementation of the Inclusive Education Program in Bireuen District ). 02, 150–160.

Mariyono, D. (2024). Indonesian mosaic: the essential need for multicultural education. Quality Education for All, 1(1), 301–325.

Mendoza, M., & Heymann, J. (2024). Implementation of inclusive education: A systematic review of studies of inclusive education interventions in low-and lower-middle-income countries. International Journal of Disability, Development and Education, 71(3), 299–316.

Muhibbin, M. A., & Hendriani, W. (2021). Tantangan dan strategi pendidikan inklusi di perguruan tinggi di Indonesia: literature review. JPI (Jurnal Pendidikan Inklusi), 4(2), 92–102.

Mujiafiat, K. A., & Yoenanto, N. H. (2023). Kesiapan Guru dalam Pelaksanaan Pendidikan Inklusi. Edukatif: Jurnal Ilmu Pendidikan, 5(2), 1108–1116.

Munastiwi, E. (2024). Implementing Multicultural Education in Early Childhood: A Case Study of Abdullah School, Aligarh, India. Global Educational Research Review, 1(3), 135–144.

Musyafira, I. D., & Hendriani, W. (2021). Sikap guru dalam mendukung keberhasilan pendidikan inklusi. Jurnal Kependidikan: Jurnal Hasil Penelitian Dan Kajian Kepustakaan Di Bidang Pendidikan, Pengajaran Dan Pembelajaran, 7(1), 75–85.

Nabiela, H. S., & Ulfatin, N. (2023). Inclusive Education Policy In Indonesia: Best Practices, Challenges, And Future Directions. International Journal of Educational Research & Social Sciences, 4(6), 1007–1012.

Neary, A. (2020). Critical imaginaries of empathy in teaching and learning about diversity in teacher education. Teaching Education, 31(4), 444–458.

Phoon, H. S., Abdullah, M. N. L. Y., & Abdullah, A. C. (2013). Multicultural early childhood education: practices and challenges in Malaysia. The Australian Educational Researcher, 40, 615–632.

Pirchio, S., Passiatore, Y., Carrus, G., & Taeschner, T. (2019). Children’s interethnic relationships in multiethnic primary school: results of an inclusive language learning intervention on children with native and immigrant background in Italy. European Journal of Psychology of Education, 34, 225–238.

Rahmi, I., Desvianti, E., Mufitasari, D., & Ariyanti, T. D. (2024). Evaluation of inclusive education in Indonesia: Elementary school teachers’ perspective. Jurnal RAP (Riset Aktual Psikologi Universitas Negeri Padang), 15(1), 75.

Riswari, F., Puspitasari, F. H., Yuniarti, N., Iswahyudi, S. R., Sunandar, A., Ediyanto, E., & Junaidi, A. R. (2022). The management gaps toward inclusive education implementation at higher education in Indonesia. Indonesian Journal of Disability Studies, 9(1), 153–162.

Sahrudin, M., Djafri, N., & Suking, A. (2023). Pengelolaan Pendidikan Inklusif. Jambura Journal of Educational Management, 162–179.

Salleh, S. F. (2018). Masalah pengajaran guru dalam program pendidikan inklusif di sekolah. Asian People Journal (APJ), 1(2), 243–263.

Sarnita, S., & Andaryani, E. T. (2023). Pertimbangan Multikultural Dalam Pengembangan Kurikulum Untuk Menghadapi Keanekaragaman Siswa. Jurnal Pendidikan Indonesia, 4(11), 1183–1193.

Setiawan, H., Aji, S. M. W., & Aziz, A. (2020). Tiga Tantangan Guru Masa Depan Sekolah Dasar Inklusif 1. 5, 241–251.

Singal, N. (2019). Challenges and opportunities in efforts towards inclusive education: reflections from India. International Journal of Inclusive Education, 23(7–8), 827–840. https://doi.org/10.1080/13603116.2019.1624845

Somad, A., Haryanto, S., & Darsinah, D. (2024). Inclusive Education for Special Needs Students in Indonesia: A Review of Policies, Practices and Challenges. JMKSP (Jurnal Manajemen, Kepemimpinan, Dan Supervisi Pendidikan), 9(2), 1024–1035.

Sulistyadi, H. K. (2014). Implementasi kebijakan penyelenggaraan layanan pendidikan inklusif di Kabupaten Sidoarjo. Kebijakan Dan Manajemen Publik, 2(1), 1–10.

Tembren, A., & Tahar, M. M. (2022). Penerimaan guru terhadap pelaksanaan program pendidikan khas integrasi (PPKI) di daerah Sibu. Jurnal Dunia Pendidikan, 4(1), 127–144.

Thijs, J., & Verkuyten, M. (2014). School ethnic diversity and students’ interethnic relations. British Journal of Educational Psychology, 84(1), 1–21.

Tobasa, M. R., & Nurjanah, P. W. (2024). Tantangan dan Strategi Mendisiplinkan Siswa Berkebutuhan Khusus dalam Pendidikan Inklusif: Tinjauan dari Perspektif Studi Literatur. ANWARUL, 4(1), 207–217.

Van Dinter, R., Tekinerdogan, B., & Catal, C. (2021). Automation of systematic literature reviews: A systematic literature review. Information and Software Technology, 136, 106589.

Warminda, Y., Hasrul, H., & Haryani, M. (2022). Implementasi Kebijakan Permendiknas No. 70 Tahun 2009 tentang Pendidikan Inklusif Bagi ABK dan/atau Memiliki Bakat Istimewa Di SMPN Kota Padang. Jurnal Basicedu. https://jbasic.org/index.php/basicedu/article/view/4047

Wibowo, C., Nopiyanto, Y. E., Pulungan, P. L. S., Dese, D. C., Kinasih, A., Kardi, I. S., Ibrahim, I., Aryanti, S., & Insanistyo, B. (2024). Dynamics of inland Papuan students integrating local culture and contemporary physical education curriculum. Retos: Nuevas Tendencias En Educación Física, Deporte y Recreación, 60, 156–165


Refbacks

  • There are currently no refbacks.


Copyright (c) 2025 Jurnal Administrasi dan Manajemen Pendidikan

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License.

View My Stats

 

 

  

 


This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.